Ο ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
Αγγλική έκδοση-κλειδί για την Ελλάδα
Η Ελένη Γιαννακάκη
Critical Times, Critical Thoughts. Αυτή η συλλογή δεκαπέντε παρεμβάσεων με εκλεκτές υπογραφές Ελλήνων και Ελληνοκυπρίων συγγραφέων, κριτικών και νεοελληνιστών, η οποία μόλις κυκλοφόρησε στην Αγγλία, θα μπορέσει ίσως να ανατρέψει τη στερεοτυπική-δογματική εικόνα που έχει διαμορφωθεί για την ελληνική υπόθεση στη διεθνή συνείδηση, από τότε που ξεκίνησε (στις ΗΠΑ) η οικονομική κρίση.
Πρωτοβουλία δύο Ελληνίδων της διασποράς –της συγγραφέως Ελένης Γιαννακάκη και της ιστορικού Νατάσας Λαιμού– αυτό το βιβλίο είναι η πρώτη συστηματική επισκόπηση εκείνης της ελληνόφωνης λογοτεχνίας που καθρεφτίζει, εμβαθύνει, ερμηνεύει και αναστοχάζεται τις εκδοχές, τις επιπτώσεις, τις επιδράσεις αλλά και τα αίτια της πολύμορφης κρίσης στην Ελλάδα και στην Κύπρο (εκεί από το 1955), αποτυπώνοντας και τους αντίστοιχους μετασχηματισμούς της ελληνικής κοινωνίας, ειδικότερα κατά την εξαετία 2009-2014.
Τα μυθιστορήματα και τα διηγήματα που σταχυολογούνται εδώ από τους δεκαπέντε συνεργάτες του τόμου, λειτουργούν ως παλμογράφοι αυτών των κρίσιμων καιρών και, παρότι καλύπτουν ένα ελάχιστο ποσοστό της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής, έχουν μια αναμφισβήτητη δυναμική.
Γίνονται το κλειδί που μπορεί να ανοίξει τον δρόμο όχι για την άκριτη αποδοχή αλλά για την κατανόηση του ελληνικού παραδείγματος, με τους κρίσιμους προβληματισμούς που αυτό γεννά, και με τις συχνά αντιφατικές, θλιβερές, ειρωνικές ή πολύ σκοτεινές πλευρές του.
Το βιβλίο (στο οποίο κλήθηκα κι εγώ να συμμετάσχω) ανοίγει εστιάζοντας στη λογοτεχνική αναπαράσταση του Αλλου και στη διεύρυνση των ορίων της ετερότητας στη σημερινή Ελλάδα, μέσα από την οποία φωτίζονται ειδικότερα η πολιτισμική, η ανθρωπιστική, η υπαρξιακή, η αξιακή και η ιδεολογική διάσταση της κρίσης (Γράφουν οι: Αντζελα Δημητρακάκη, Θεόδωρος Γρηγοριάδης, Τηλέμαχος Κώτσιας, Μικέλα Χαρτουλάρη).
Στη συνέχεια εστιάζει στο ιστορικό μυθιστόρημα που στρέφεται στο παρελθόν με μια σύγχρονη ιδεολογική προοπτική (Ρέα Γαλανάκη, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Μάρω Δούκα, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου), καθώς και στην αστυνομική λογοτεχνία που κοιτάζει κάτω από το χαλί της καθημερινότητας (Φίλιππος Φιλίππου, Μαρλένα Πολιτοπούλου, Βασίλης Δανέλλης, Γιώργος Περαντωνάκης), ως δύο προνομιακές γωνίες προσέγγισης της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής κρίσης.
Τέλος, στέκεται στην ελληνοκυπριακή πεζογραφία (Πάνος Ιωαννίδης, Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Μιλτιάδης Χατζόπουλος) που ως «Αλλη» (και γλωσσικά), δεν έχει βρει ακόμα στην Ελλάδα τη θέση που της αξίζει.
Ετσι, μέσα από τα δοκίμια αυτής της αγγλικής έκδοσης (που μεταφράστηκαν υποδειγματικά από τη Liadain Sherrard) ξεπροβάλλει μια πρώτη, άτυπη, «βιβλιοθήκη της κρίσης», η οποία εξερευνά την ελληνική συνθήκη με τρόπο πολύ πιο οξυδερκή, ερεθιστικό, και ουσιαστικά πολιτικό, από τις δημοσιογραφικές αναλύσεις (ή συσκοτίσεις) και τις τεχνοκρατικές εκθέσεις οικονομολόγων και πολιτικών στελεχών που κατακλύζουν τα διεθνή (και τα ελληνικά) ΜΜΕ. Είναι μια «βιβλιοθήκη» που ενδιαφέρει τον ξένο όσο και τον Ελληνα αναγνώστη για έναν ακόμα λόγο: επειδή εξετάζει με καινούργιους όρους τον ρόλο του συγγραφέα σε χαλεπούς καιρούς.
Η Νατάσα Λαιμού |
Εχει, λοιπόν, ιδιαίτερη σημασία το ότι τα συγκεκριμένα κείμενα γράφτηκαν στη διάρκεια του 2014 κατά παραγγελία των επιμελητριών του τόμου και, είτε ως βιωματικές αφηγήσεις είτε ως θεωρητικές προσεγγίσεις, άλλες πιο μαχητικές και κριτικές, άλλες πιο στοχαστικές ή αναλυτικές, συλλαμβάνουν το στίγμα της κρίση-μης επικαιρότητας αλλά και την υπερβαίνουν.
Διότι την εξετάζουν μέσα στα συμφραζόμενα της 40ετίας που ξεκίνησε με τη Μεταπολίτευση.
Διαλύουν παρεξηγήσεις
Οι ρίζες αυτής της έκδοσης ανιχνεύονται το 2011, στους κύκλους των συζητήσεων για την ελληνική και την ελληνοκυπριακή λογοτεχνία, που οργάνωσε στο Ελληνικό Κέντρο του Λονδίνου η Ν. Λαιμού με την Ε. Γιαννακάκη. Τότε είχαν συμμετάσχει αρκετοί συνεργάτες του τόμου όπως και η πολυτάλαντη Κύπρια Νίκη Μαραγκού, συγγραφέας-γέφυρα για την ελληνοκυπριακή και την τουρκοκυπριακή κοινότητα, που πέθανε πρόωρα το 2013. Το Critical Times, Critical Thoughts είναι αφιερωμένο στη μνήμη της.
Η Ελένη Γιαννακάκη και η Νατάσα Λαιμού συνυπογράφουν και τη διαφωτιστική Εισαγωγή του, ένα δοκίμιο σημαντικό-βάση για τα υπόλοιπα. Εδώ διαλύουν πολλές παρεξηγήσεις σχετικά με τις πολιτισμικές σχέσεις Ελλάδας-Ευρώπης, διευκρινίζουν εξαρχής ότι η κρίση «δεν εκφράζει μια αποκλειστικά ελληνική παθογένεια», και παρουσιάζουν με καίριο και περιεκτικό τρόπο τα γενικά χαρακτηριστικά της ελληνικής λογοτεχνίας μετά το 1974.
Η κρίση και η συνακόλουθη ύφεση», γράφουν, «δεν άλλαξαν μονάχα τα αισθήματα των Ελλήνων απέναντι στην Ευρώπη ή τον τρόπο ζωής τους, αλλά επηρέασαν και τη θεματολογία και την ιδεολογία της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.
Συγγραφέας σημαντικών μυθιστορημάτων όπως το Σναφ (Εστία), η Γιαννακάκη έχει διδάξει Νεοελληνική Λογοτεχνία στην Οξφόρδη (1997-2011) και έχει συνυπογράψει με τον Πίτερ Μάκριτζ δοκίμια για τη σύγχρονη πεζογραφία στο πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης, και στην Εποχή της Παγκοσμιοποίησης.
Απ’ την πλευρά της, η Λαιμού, υποψήφια διδάκτορας της Σχολής Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στην ιστορία των Βλάχων κατά την Οθωμανική περίοδο, και τώρα διερευνά την ελληνική και την τουρκική λογοτεχνία που αντλούν την έμπνευσή τους από τον πόλεμο του 1919-1922, ενώ έχει συμμετάσχει και στον συλλογικό τόμο When Greek Meets Turk (Ashgate 2013).
Οι δυό τους, στο Critical Times, Critical Thoughts, θέτουν και το ζήτημα της ποιότητας της λογοτεχνίας της κρίσης. Και επισημαίνουν τις επιφυλάξεις ορισμένων κριτικών (π.χ. Χατζηβασιλείου) που υποστηρίζουν όπως και κάποιοι συγγραφείς (π.χ. Γιατρομανωλάκης, Κώτσιας, Πολιτοπούλου) ότι αυτά τα έργα εκφράζουν περισσότερο μια αντίδραση σε όσα συμβαίνουν παρά μια ώριμη αποτύπωσή τους. Ωστόσο, στον συγκεκριμένο τόμο κυριαρχεί ο αντίλογος: ότι σε τόσο κρίσιμους καιρούς το στοίχημα για έναν συγγραφέα είναι ακριβώς το να συνομιλεί μέσα από διαφορετικούς δρόμους-είδη-προσωπεία, με το παρόν της εποχής του.
Λογοτεχνία σε εγρήγορση
Εχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον –και γοητεία– οι αφηγήσεις όσων συγγραφέων (Γαλανάκη, Γρηγοριάδης, Δανέλλης, Δούκα, Φιλίππου, Ιωαννίδης, Χατζόπουλος) περιγράφουν στο Critical Times, Critical Thoughts πώς συνέλαβαν το κάθε μυθιστόρημά τους για να απαντήσουν σε διαφορετικά κρίσιμα ζητήματα κρίσιμων καιρών. Και από εκεί, προχωρούν σχολιάζοντας τις αλλαγές που έφερε η σημερινή κρίση στις αντιλήψεις και στις στάσεις ζωής.
Κοντά τους στέκεται και η μακαρίτισσα Νίκη Μαραγκού την οποία η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου παρουσιάζει ως παράδειγμα για τις «πρακτικές επιβίωσης» σε εποχές κρίσης. Ολες αυτές οι αλλαγές, λένε, καθιστούν επείγουσα την εγρήγορση της λογοτεχνίας ως παράγοντα διαμόρφωσης συνειδήσεων και ταυτοτήτων.
Οπως γράφει ο Γρηγοριάδης, «Ποτέ ξανά δεν έχει υπάρξει τόση αδιαλλαξία και φανατισμός, τόση ανεπάρκεια επιχειρημάτων και φασιστικοί μικρόκοσμοι ακόμη και ανάμεσα σε ομάδες διανοούμενων και αφυπνισμένων.
»Η κρίση, αντί να δημιουργήσει διάλογο έφερε καχυποψία και συντηρητισμό. Η αυτοσυντήρηση πάντα είναι εις βάρος εκείνου που “δεν είναι δικός μας”, που έρχεται “να μας πάρει το ψωμί”, που το χρώμα του δεν ταιριάζει με τη δική μας “ανώτερη καταγωγή”, που οι ερωτικές του επιλογές δεν ταιριάζουν με τις δικές μας».
Ισως γι’ αυτό, στη θέση μιας απαιτητικής λογοτεχνίας που εστίαζε μετά το 1990 στο να φανερώνει συσκοτισμένα τραύματα, προκαταλήψεις, ταμπού, ανοιχτούς λογαριασμούς, έχει αναδυθεί μετά το 2008 μια απαιτητική λογοτεχνία- φορέας ενός διαφορετικού παραδείγματος. Μια λογοτεχνία «της κρίσης» που αντιδρά, διαμαρτύρεται, ασκεί κριτική και προτείνει μια διαφορετική στάση απέναντι σε μια φοβική κοινωνία η οποία αναδιπλώνεται σε μια κλειστή ταυτότητα, και απέναντι σε μια καθημερινότητα πιο ασφυκτική, πιο αδιέξοδη, πιο βίαιη.
Σημαντικές για τη μεγάλη εικόνα, πιο θεωρητικές και επίμονα αποστασιοποιημένες είναι οι συνθετικές προσεγγίσεις του Χατζηβασιλείου και του Περαντωνάκη. Ιδιαίτερα επικριτική αντίθετα, είναι η Δημητρακάκη που καταγράφει με απαισιοδοξία το γεγονός ότι «η σημερινή Ελλάδα δεν έχει καταφέρει να γεννήσει οργανικούς διανοούμενους μέσα από τις τάξεις των συγγραφέων της».
Μικέλα Χαρτουλάρη
______________________
http://www.efsyn.gr/arthro/aggliki-ekdosi-kleidi-gia-tin-ellada
